Dr. Lian Hmung Sakhong
March 20, 2012
Chin State Government (Chin Cozah) nih Chin Khrihfa bu tuanbia aa semnak Hakha khuapi theng ah Kawl pennak hmelchunh “Pura” kan sak lai tiah biachahnak a tuah hi bia sawhsawh a si lo. Chin Cozah biachahnak a si caah Chin tuanbia chung ah a tang cang lai. Atu Chin Cozah cu hranhram in a rak kan uk tawntu ralkap cozah phun si ti loin mipi thimmi Parliament nih mipi aiawh in sermi cozah a si cang caah Chin cozah biachahnak cung ah mipi hmuhning duhpaoh in chimnak nawl le ruahnak peknak nawl kan ngeih cang cu zapi theih a si.
Mipi tampi nih duhlonak kan langhtermi program paoh le upadi he kalh in tuahmi biachahnak paoh cu cozah biachahcia a si ko zong ah a let lai i a hrawh than awk a si. Cucu “Democracy” phunglam nih mipi a pekmi “nawlngeihnak” a si caah Chin cozah nih Kawlram pumpi upadi le Chin mipi duhnak he kalh in Kawl pennak hmelchunh Pura Hakha khuapi ah sak ding biachahnak a tuahmi hi mipi nih kan duh lo, kan hrawhpiak than uh tiah Chin State Prime Minister Hung Ngai le President Thein Sein hruaimi Kawlram Cozah sinah duhlonak “Aw khat tein” chim khawh awk ah ramchung ramleng Chin mipi dihlak kan sawm hna.
Dr.LIAN HMUNG SAKHONG
Dr.LIAN HMUNG SAKHONG
Zei ruang ah dah kan duh lo!
1nk: Pura sak cu Biaknak lei rian a si caah Chin Cozah nih an ithlak phung a si lo. 2008 Constitution ah Kawlram chung ah Buddhabata cu mitambik nih biakmi a si (Section 361) tiah a pom i Khrihfa, Islam, Hinduism le Animism hna zong Kawlram chung ah a ummi biaknak an si ve (Section 361) tiah aa tial. Budahbata cu ram biaknak a si a ti lo caah Chin Cozah nih official in cozah meeting ah Pura saknak kong an ceih i biachahnak an tuah hi upadi he kalh in (un-constitution) tuahmi biachahnak a si caah aa palhmi biachahnak a si.
2nk: CHRO report ah Chin state cu 90% Khrihfa kan si. Budish hi 10% hmanh an tling lo. A bikin Hakha peng ah Budish hi 0.05 % hmanh an um lo. A um chun 0.05% pawl biak awk Pura zong sakcia a um cang ko nain Pura a thar sak an timh hi cu Chin mipi zeirellonak le Khrihfa ram a simi Chin miphun namnet duh ruang in a chuakmi program a si caah aa palhmi biachahnak a si rih.
3nk: Hakha khua luhnak kutka hram a cuannakbik theng ah Kawlmi pennak hmelchunh le Budish hmelchunh Pura sak an timh hi cu Chin mipi nih duh awk a tha kho lomi a si caah democacy phung he aa kalhmi (un-democracy) biachahnak a si hi a fiang ngai rih fawn. Ralkap uk lio kha cu thah le nawn tih ah rak holh ngam a si lo nain atu cu mipi thimmi parliament nih sermi Chin cozah a si caah raltha tein kan duhlonak kan chim ngam ve cang. Parliament member le cozah zong nih mipi duhnak cu an upat ve awk hrimhrim a si. Cu caah Hakha khua ah Pura sak an timh hi cu democracy phung he zong aa kalh caah a diklomi biachahnak a si.
Democracy phunglam ah a muru 4 a um i cu hna cu (i) Zalongte in chimrelnak nawl (Freedom of Speech), (ii) Zalongte in biaknak nawl (Freedom of Belief), (iii) ?ihphannak in luatnak (Freedom from Fear) le (iv) Chambaunak in luatnak (Freedom from Want) hna hi an si tiah US President Roosevelt nih a rak ti. Mipi zalonnak (freedom) an ngei lai a ti duhmi cu mipi nih an ingeihmi “nawhngeihnak” le “zalonnak” hi aho hmanh nih an buarpiak hna lai lo tinak a si i “Aho hmanh nih” timi chung ah “Cozah” lila zong an itel ve.
Zalongte in Biachimnak Nawl (Freedom of speech): Democracy phunglam a zulmi hna ram cu mipi nih zalongte in biachimnak nawl an ngei i, cucu aho hmanh nih an kham kho hna lo, cozah zong nih a kham kho hna lo. Bia an chimmi tu kha chimtu nih tuanvo a laak than ve. Chim duhmi cu a chimmi le a tialmi a hman lo le upadi he aa kalh sual a si ahcun cucu amah nih a in than ve lai. Asinain chimnak nawl cu mipi pakhat cio nih pumpak tein an ingeihmi “nawlngeihnak” a si caah kha kong he pehtlai in cozah aa thlak kho lo. Cucaah democracy ram ah mipi chimmi bia a chekpiaktu “Censor Board” zong an chia lo.
Biaknak le Zumhnak kong he pehtlai in kan chim rih lai. Democracy ram paoh ah mipi nih “Zalongte in Biaknak le Zumhnak Nawl” “freedom of belief” an ngei dih. Mi pakhat nih a zumhmi biaknak paoh kha zalongte in a biak lai. A duh ahcun zei bantuk biaknak le zumhnak hmanh biak lo le zumh loin a um kho fawn. Cu ti a um kha aho hmanh nih buarpiak khawh le hrawhpiak khawh a si lo. Aho hmanh timi chung ah khan cozah zong an itel ve rih. Cucu “zalongte in zumhnak nawl” kan timi “freedom of conscience” a muru cu a si.
Kanmah lei in kan ruah sual lo ding ralrin peknak (awk)!
Chin Cozah nih Hakha khua hauka ah ”Pura” sak ding biakhiahnak a tuah tikah mi tampi kan lung a faak. Kan ngaih a chia, kan thin a hung, Kan lungfahnak le kan duhlonak ca in kan tial cio, Biakinn cio zong ah kan duhlonak thlacam cio rih a si. Pathian tu nih kan auh aw theihpiak in kan bawm hram ko seh! Hiti bantuk in kan miphun sinak le kan nunphung ah aa khumh ngai cangmi kan biaknak ci hmih in hloh dih a kan duhmi ral nganpi nih a kan kulh lio caan ah hin ramkhel riantuantu dihlak thawk in pastor dihlak, Church dihlak, Cozah riantuan dihlak in mipi dihlak Pathian sin thlacam bu tein lungrual a herhbik lio caan te a si. Khat lei khel in mipi lung kan vaivuanh nakhnga lo keimah pumpak ka hmuhning tete zong chim chih ka duh i aho zong nih pumpak in nan ilaak lo ding ah nawl hmasa kan duh hna.
Tahchunhnak pakhatnak: 2010 February, Pattaya, Thailand ram ah “Global Chin Christian Fellowship” meeting lio ka rak chimmi cu Chin miphun nih kan dohmi “ral” pahnih an um; pakhat cu mit in hmuhmi ral a si i, cucu doh a fawite ko. A dang pakhat cu hmuh lomi “ral” a si. Hi “ral” nih “kan biaknak, kan holh le kan miphun sinak” tiang a thah cuahmah cang. Kawl cozah nih tlangmi hi uk lawng si loin ci hmih tiang an kan timh, U Nu nih Buddhabata kan “ram biaknak” (State Religion) ah a ser. Ne Win nih Kawlca lawng nan cawng lai a ti i, tlangmi ca cawnnak nawl a kan pe ti lo; Saw Maung le Than Shwe nih Kawlpa min lawng a simi ”Myanmar” kha kan ram min ah an thlen, an min kha kan min ah an canter rih ka rak ti.
Pastor cheukhat nih Khrihfami zong Kawl lakah missionary kan thlah ve hna i, anmah zong Chinram ah rat in Buddhabata lut ding ah sawm ve ko hna ngat seh, Freedom of Belief ti hen cu pei a si cu! an ka ti. Ka lehmi hna cu “biaknak le zumhnak” ah zalonnak a um ding hi a phung a si. Buddhabata pa nih Khrifa sinah missionary rian a tuan tikah siseh, Khrihfa nih Buddhabata pa sinah missionary a tuan tikah siseh, tuannak nawl cu an ngei veve. Asinain aho hmanh nih cozah nawlngeihnak (state power) le cozah thilri (state mechanism) hmang in missionary rian an tuan awk a si lo. Hi hna pahnih hman riangmang in mi pakhat kha biaknak dang ah a luhter ahcun cucu “missionary” riantuan a si lo. Hranhram in biaknak thlenter (forced conversion) a si caah “religious persecution” phun khat a si tiah ka rak ti hna.
Tahchunhnak pahnihnak: Hakha ah “Pura” kan sak lai tiah Chin Cozah nih biachahnak a tuah hi democracy phung a si ve ko, Rangoon, Sule hrawng zong ah Khrihfa Biakinn he Muslim Mosque he Buddhabata Pura he pei an umti ko khi, tiah tuanbia thate in theih lo le democracy tihi zei set dah a si ti a thei lomi mizaran kan caah cun “a hmaan ko lo hlah i” tiah lung vaivuanh a fawite tak. Aa dang ngaimi cu Rangoon hi Hakha bantuk in miphun phun khat lawng umnak le miphun phun khat lawng nih rak tlakmi khua le ram a si lo.
Rangoon cu “Mon” miphun pennak in a hmasabik khua le ram ah rak sermi a si. Mon holh in “Dagon” ti a rak si i, atu “Shwedagon” pura zong Mon siangpahrangnu “Shin Saw Puh” nih a rak sakmi a si. Kawl siangpahrang Alaungpaya nih Mon cu a tei hna i, kan ral ka tei dih cang hna tiah Dagon cu “Yan-gone” tiah a rak thlen. Mirang an rak kai than tikah Kawlram khualipi ah an ser i India lei in “Kala” tampi an rak luh rih caah Muslim Mosgue le Hindu temple hna zong a hung um ve. America in A. Judson zong Pathian riantuan awk in 1813 ah Rangoon a rak phan ve i atu Immanuel Church a dirnak hmunte ahkhin ngaidi in biakinn a rak dirh ve. Cucaah Rangoon cu Buddhabata Pura he Muslim Mosque he Khrifa Biakinn he an dirtimi khi an si. Tuanbia fiangte in an ngei dih. Hi zawn ah a biapibikmi cu biakinn saknak, Muslim mosgue sak le Hindu temple saknak ah Cozah nawlngeihnak le Cozah phaisa an rak hmang bal lo.
Hakha cu Chin miphun hna kan khualipi a si i khuapi a si bantuk in miphun dang le biaknak dang zong an hung um ve te ko lai. Cucu kan kham kho lai lo. Kham phung zong a si lo. Asinain atu kan duh lo bikmi cu Hakha ah Pura sak an timh hi Buddhabata zumtu hna nih an zumhnak ruang ah sak timhmi si loin Chin Cozah nih Cozah nawlngeihnak (state power) le Cozah thilri (state mechanism) hmang in sak a timh hi aa palhmi biachahnak a si caah democracy phung zong an buar leng ah upadi (Constitution) zong an buar i, Biaknak phunglam zong an buar. Cucaah Hakha le Rangoon ah thil a sining hi tahchunh ding a si lo zia kan fiang cio ko lai dah tiah ka ruah.
Kan hrial awk!
A cunglei ah kan langhter bang in atu Chin cozah nih Hakha khua ah Pura kan sak lai timi hi mipi nih duh awk a si khawh hrimhrim lomi a si zia a fiang ngai cang ko lai. Asinain hi zawn ah hin kan tlian awk le hrial a herhmi cu:
(1) Kawl (Burman/Myanmar ethnic) hi an miphun ningpi in kan huat hna bia a si lo;
(2) Buddhabata biaknak zong a biaknak kan doh bia a si fawn lo tihi fian a herh ngaingai.
Chim duhmi cu miphun dang kan hua hna lo, biaknak dang zong kan hua fawn hna lo. Kan doh dingmi tu cu Chin Cozah nih Cozah nawlngeihnak (state power) ningcanglo in an hmanmi (the Chin State Government has abused its political power for religious purpose) le ningcanglo in “freedom of belief” kha mipi kut chung in an kan chuh i, biaknak kong ah anmah an rian a si lomi thil an tuahmi kha kan duh lomi tu a si kha fiangte in langhter ka duh.
Zeitin dah kan duhlonak kan langhter lai?
Zei bantuk biaknak a biami kan si ah atutan Chin cozah cabinet meeting nih biaknak rian a simi pura saknak kong biachahnak a tuahmi hi Kawlram phunghrampi le democracy zulhphung aa kalhmi (un-constitution le un-democratic) biachahnak a si caah Chin mipi dihlak nih kan duhlonak langhter cio hi atulio Chin miphun caah a biapi ngaimi issue a si. Zeitin dah kan langhter lai ti ahcun;
1. Chin Cozah hruaitu PM Hung Ngai le Kawlram Union Cozah President Thein Sein sin duhlonak ca tial cio ding.
2. Chin State khuapi vialte ah Chin mipi nih lam zawh in duhlonak langhter ding;
3. Vawleicung khuaza ram kip ah a ummi Chin Churches dihlak nih hihi biachahnak hrawh awk le Chin miphun caah nikhat te ah thlacamnak ngeih cio ding hna hi an si.
4. Chin Khrihfa inn kip ah Vailamtung thing in sermi siseh; a hmanthlak suaimi zong siseh, rak tar cio ding.
5. Chin Khrihfa Bu a hruaitu Pastor le Khrihfa Upa vialte, zei bantuk bu kan si zong ah atu bantuk in kan ramchung ah thawngthabia mangtam a tlun lio caan ahhin lungrualnak ngei ulaw; nanmah vialte nih kan miphun le kan Khrihfa Bu caah thlacamnak in lam kan hruai hram u tiah kan nawl hna.
Zaangfah nawl kan duhmi hna cu lei khuaza Chin Churches hruaitu Pastor le Khrihfa upa vialte nih hi bantuk in kan ram ah Thawngthabia mangtam a tlun lio caan ah hin lungrualnak ngei hram u law thlacamnak he kan miphun ningpi in kan hruai sawh ko uh tiah kan nawl hna. Bawi Kri min in Chin miphun caah fek te in dir cio u si.